De komma als graadmeter

Een verzorgde tekst, een tekst die bij voorkeur ook foutloos is en zeker toegankelijk, een tekst in de stijl die je bedrijf wil uitstralen. Zo’n tekst afleveren, is wat je als schrijvende secretaresse moet kunnen.

Komma’s maken je halve stijl. De beroemde schrijver Louis Couperus zei het ooit. Het was misschien wat overdreven gesteld, maar de wijze waarop schrijvers met komma’s omgaan, zegt veel over hun stijl.
Je komt in de meeste teksten ook veel meer kommafouten tegen dan spelfouten, al is het altijd wat lastig om bij komma’s over fouten te spreken. In tegenstelling tot een deel van de spelling zijn er voor de interpunctie geen officieel vastgestelde regels. We plaatsen leestekens op basis van conventie of op basis van wat gezaghebbende adviesboeken voorschrijven.
Een gegroeide conventie in het Nederlands is om via een komma een onderscheid te maken tussen de zogenoemde uitbreidende bijzin en beperkende bijzin:

• De medewerkers, die met de inzameling meegedaan hebben, ontvangen een bedankbrief.
• De medewerkers die met de inzameling meegedaan hebben, ontvangen een bedankbrief.

De bijzin is in beide gevallen het zinsdeel ‘die met de inzameling meegedaan hebben’. Zet je voor die bijzin een komma, dan heet de bijzin uitbreidend. Zonder voorafgaande komma is de bijzin beperkend.
Een uitbreidende bijzin geeft slechts extra informatie en is niet van wezenlijk belang voor de kern van de boodschap. Die kern is: de medewerkers ontvangen een bedankbrief. De extra informatie daarbij is dat die medewerkers (en dat zijn blijkbaar alle medewerkers) met de inzameling meegedaan hebben, maar dat is van ondergeschikt belang.
Een beperkende bijzin is juist bepalend voor de boodschap. In de tweede voorbeeldzin staat – doordat er geen komma aan de bijzin voorafgaat – dat alleen de medewerkers die met de inzameling meegedaan hebben, een bedankbrief krijgen. De bijzin perkt hier dus de hoofdzin in; vandaar ook de naam van zo’n bijzin: beperkende bijzin.

In het geval van een uitbreidende of beperkende bijzin heeft de komma nadrukkelijk betekenis. Dat is een van de drie functies van de komma: de betekenisfunctie. De andere twee zijn de ritmische functie en de grammaticale functie.
Een ritmische komma geeft aan waar een pauze ligt als je de tekst hardop leest. Een grammaticale komma zegt hoe de zin is opgebouwd uit deelzinnen. Wie na ‘denk’ een komma zet in de zin ‘Ik denk, dat ze gelijk heeft’ plaatst een grammaticale komma, omdat die komma de hoofdzin van de bijzin scheidt. Ikzelf zou die komma daar nooit zetten omdat ik dat ritmisch niet verantwoord vind. Ik pauzeer niet na ‘denk’ als ik de zin hardop lees. Vaak werkt een grammaticale komma als een slagboom, terwijl je komma’s juist zou moeten inzetten als richtingwijzers.
Dat laatste bepleit ik ook in mijn net verschenen boek Verbeter je schrijfstijl, waarin het uiteraard over veel meer gaat dan alleen de komma. Stijl wordt ook bepaald door de woordkeuze, de zinsbouw, de structuur en eveneens door de spelling. Maar mijn opvatting is dat schrijvers die echt feilloos weten hoe ze met leestekens moeten omgaan, ook wel een goed oog hebben voor die andere genoemde aspecten. Met andere woorden: aan iemands kommagebruik meen ik te kunnen aflezen hoe punctueel iemand op alle fronten als schrijver is.