Lastig, die leestekens!

Mag er voor het woordje en een komma of niet? Moet er nu wel of geen punt achter de afkortingen dr., drs.,mr. en ir.? Kun je bommeldingaan het eind van de regel afbreken als bommel-ding? Het zijn geen vragen om wakker van te liggen, maar het zijn misschien toch wel dingen die je je weleens afvraagt als je zo nu en dan een tekst schrijft.

De genoemde kwesties hebben alle te maken met leestekens, maar dan wel in de ruimste zin. We weten allemaal dat de ‘echte’ leestekens bijvoorbeeld punt, komma, puntkomma, dubbele punt, aanhalingstekens en haakjes zijn. Maar we kunnen er ook allerlei andere tekens onder verstaan die bij het schrijven nuttig of onmisbaar zijn. Denk maar aan bijvoorbeeld de apostrof (zoals in auto’s), het trema (kopieën) en de accenttekens (café, crème, enquête).

Veel mensen vinden al die tekens maar lastig. Ze worden dan ook nogal eens verkeerd gebruikt of zelfs weggelaten. En dat is een slechte zaak. Ze zijn er immers niet voor niets. Als leestekens goed worden gebruikt, kunnen ze een tekst namelijk een stuk begrijpelijker maken. Maar het is niet zo verwonderlijk dat velen op dit gebied niet zo stevig in hun schoenen staan: in opleidingen wordt meestal niet veel aandacht besteed aan het goed gebruik van leestekens. En degenen die de moeite nemen om een taaladviesboek te raadplegen, worden vaak teleurgesteld, want veel interpunctieproblemen worden maar heel kort afgedaan. Ik heb al vaker over dit onderwerp geschreven, maar vond dat het tijd werd voor een boek waarin ‘alles’ over leestekens aan bod zou komen. En dat is de Nieuwe Leestekenwijzer geworden, waarover later meer.

Van al die leestekens is de komma beslist de lastigste. In veel teksten lijkt het wel of de komma’s min of meer willekeurig gebruikt zijn, maar je moet het belang ervan niet onderschatten. Kort geleden konden we in de krant lezen dat de gemeente Den Haag ten onrechte 2,5 miljoen euro aan uitkeringen had uitbetaald, maar dit bedrag bleek honderd keer verdubbeld te zijn. En dat kwam alleen maar doordat in een geldbedrag een komma in plaats van een punt had moeten staan. Jaren geleden was iets dergelijks in Amsterdam gebeurd. Er werd toen 188 miljoen euro uitgekeerd in plaats van 1,88 miljoen. Dus weer een kwestie van een komma.

Dit zijn voorvallen waar je in de praktijk niet snel mee te maken zult krijgen. Toch is het ook in het alledaagse taalgebruik uitkijken geblazen. Wat dacht je bijvoorbeeld van de volgende eenvoudige zin? De medewerkers die zich extra hebben ingespannen, krijgen een bonus. Zo op het oog is er geen probleem. Maar nu met een extra komma: De medewerkers, die zich extra hebben ingespannen, krijgen een bonus. Nu betekent de zin iets heel anders. Zonder komma gaat het om bepaalde medewerkers, maar met komma hebben we het over alle medewerkers. Spijkers op laag water? Nee, helemaal niet. Het juiste kommagebruik is heel belangrijk. Denk maar eens aan officiële teksten, zoals contracten. Er zijn zelfs rechtszaken over gevoerd.

Nog een voorbeeld. Ik ben niet naar de vergadering geweest(,) om te protesteren. Staat er geen komma, dan ben ik wel gegaan, maar niet om te protesteren. Als er een komma staat, ben ik niet gegaan (uit protest).

En wat dacht je van de zin Ik kan niet komen, want ik verwacht nog ander(,) vervelend bezoek. De komma na anderbepaalt de betekenis van de zin…

Nog eentje over de komma. In de volgende zin is die niet noodzakelijk, maar voor een goed begrip wel aan te raden. Ik hou van koffie, en van mijn vrouw kan hetzelfde gezegd worden. Op school hebben velen van ons geleerd dat je voor en geen komma mag zetten. Maar dat is dus onjuist.

En dan de punt, een vrij gemakkelijk leesteken. Toch kan ik wel een probleempje bedenken, namelijk de punt achter afkortingen als dr., drs., mr. en ir. Die punt hoort er echt, ook al is de laatste letter de laatste letter van het niet-afgekorte woord. Het gaat er namelijk om dát het woord is afgekort. Een punt dus.

Natuurlijk zijn leestekens niet alleen belangrijk in zinsverband; ook in woorden vervullen ze vaak een belangrijke rol. Het gaat dan om accenttekens, allerlei streepjes, apostrof en trema. In bijvoorbeeld de volgende woorden zijn die tekens voor de uitspraak of betekenis nodig: crème, cliché, bio-energie, in- en uitgang, Lisa’s baby’s. En in Jans boeken Jans’ boek gaat het over verschillende mensen, namelijk Jan en Jans. In de volgende woorden bepaalt het streepje de betekenis: wet-staal/wets-taal, val-kuil/valk-uil, dij-kramp/dijk-ramp. En bommelding kun je beter niet afbreken als bommel-ding.

Er valt nog veel meer te zeggen over leestekens en andere tekens. Vandaar dat de Nieuwe Leestekenwijzer, die kort geleden is verschenen, bijna 400 bladzijden heeft. Het is het eerste boek dat zo uitgebreid op het onderwerp ingaat. Natuurlijk komen alle leestekens en andere bijzondere tekens aan bod, maar je vindt er ook hoe ze op de computer te maken zijn. Vooral letters met een accentteken geven nogal eens problemen.

Peter van der Horst, Nieuwe Leestekenwijzer. Uitg. Garant. 388 blz. € 28,90.

Peter van der Horst, docent Nederlands en zelfstandig tekstadviseur, heeft vele artikelen, cursussen en boeken geschreven, waaronder Stijlwijzer, Redactiewijzer, De Taalgids en Begrijpelijk schrijven voor iedereen.